Na Prowady
Jak nakazuje tradycja tydzień po Wielkanocy, w poniedziałek 10 maja, święciłem groby na naszym ostrowskim cmentarzu. Tutejsza nazwa tego starodawnego zwyczaju to Prowady. Co ona oznacza? Tłumacząc wprost na język polski – przewodzenie. Takie słowo nie oddaje jednak ani krzty jego istoty, a przede wszystkim zawartej w nim duchowości. W ludowej tradycji katolickiej nazwa ta odnosi się do Niedzieli Przewodniej, czyli pierwszej po Niedzieli Zmartwychwstania. Z całą pewnością takie określenie przywędrowało z prawosławia.
Prowady, które są odpowiednikiem obchodzonego 1 listopada katolickiego Święta Zmarłych, w tradycji cerkiewnej przypadają właśnie w pierwszą niedzielę po Wielkanocy. Ale na niektórych cmentarzach, tak jak naszym, przeniesione zostały na inne dni z uwagi na to, iż duchowni nie byli w stanie w ciągu jednego dnia być na innych na terenie parafii (u nas jeszcze w Grzybowszczyźnie oraz Szudziałowie).
Prowady sięgają jeszcze czasów pogańskich i zostały przez wschodnie chrześcijaństwo zaadaptowane jako święto zmarłych. Podobnie jak wiele innych pogańskich wierzeń, zwyczajów i obrzędów. Tak stało się chociażby z Jurjem – dawnym świętem wiosny, kiedy to nasi przodkowie czcili Jaryłę – boga wiosennych zasiewów, słońca i urodzaju. To dzień moich imienin, przypadających 6 maja, gdyż przed wiekami Cerkiew ustanowiła, aby w tym dniu czcić św. Hieorhija Pabiedanosca (Jerzego Zwycięzcę). Jest kilka wariantów pochodzenia i żywota tego świętego, ale kluczowe tu jest jego imię, wzięte z języka greckiego a oznaczające rolnika, chłopa. Czyli nawiązujące do Jaryły.
Dawniej Prowady wyglądały zupełnie inaczej niż dziś. Nikt na grobach nie zapalał zniczy i nie dekorował ich kolorowymi kwiatami. Taki zwyczaj upowszechnił się ledwie jakieś trzydzieści lat temu. Przedtem pilnowano tylko, aby mogiły nie zarastały zielskiem, a na Prowady kładziono na nich ufarbowane w łupinach cebuli jajka. To pozostałość tzw. wiosennych Dziadów, kiedy to nasi przodkowie na grobach urządzali nawet biesiadne uczty z alkoholem, łącząc się w ten sposób z duszami zmarłych bliskich i oprowadzając ich – przynajmniej w myślach – ze sobą (od tego wzięła się i archaiczna nazwa, która przetrwała do dziś).
Oczywiście jako chrześcijanie na Prowady święcimy groby, modlimy się za dusze zmarłych i dzielimy się z nimi paschalną radością. Ale jest to też okazja do spotkań z krewnymi i znajomymi.
W poprzednim liście pisałem o wielkanocnym zwyczaju wałokania. Długo nie mogłem ustalić, kiedy w moim Ostrowiu ta tradycja zanikła. Z kim nie rozmawiałem, wszyscy byli przekonani, że jeszcze przed wojną. I oto na Prowady spotkałem dwóch starszych znajomych, Gienków, którzy jak się okazało sami wałokali. I to kiedy? Jeszcze w latach pięćdziesiątych i na początku sześćdziesiątych. Kanapielki śpiewała wspólnie młodzież obu wyznań. Najpierw w święta katolickie, a potem prawosławne. W latach pięćdziesiątych wałaczobnikam akompaniował na harmonii Stefan Tumialoŭ, katolik…
Jerzy Chmielewski
Był taki zwyczaj – wałokanie
Stawiam dolary przeciwko żołędziom, iż dziś nikt już nie jest w stanie nawet z grubsza wyobrazić sobie, jak dawniej wyglądała u nas Wielkanoc (Wialikdzień). Bo kto wie na ten przykład, co to takiego „wałokanie”? A jeszcze w okresie międzywojennym w naszym regionie żywa była niezwykła tradycja, określana właśnie tym słowem. To tzw. wielkanocne „kolędowanie”, czyli obchód domów z reguły przez kawalerów, śpiewających gospodarzom „wałaczobnyja” pieśni. Co ciekawe, tak podczas świąt katolickich, jak i prawosławnych.
O „wałokani” pierwszy raz usłyszałem w dzieciństwie od rodziców. O tym, że był taki zwyczaj w Ostrowiu wspomina też Eugeniusz Czyżewski w niedawno wydanej przeze mnie książce „Echa ostoi utraconej” (nawet ładnie się rozchodzi). A dziesięć lat temu, kiedy byłem dyrektorem Gminnego Centrum Kultury w Gródku, wraz z mym przyjacielem, znakomitym etnografem muzykologiem Stefanem Kopą wydaliśmy trzy pokaźne zbiory pieśni białoruskich, zapisanych na ziemi gródeckiej i Sokólszczyźnie. W każdym z nich był jeden rozdział z „wałaczobnhymi” przyśpiewkami. Na żywo miałem jeszcze okazję ich posłuchać w wykonaniu zespołu „Kalina” z Załuk. Tak trochę na marginesie, to pewnie nikt już nie wie, łącznie z mieszkańcami tej wsi, iż ta miejscowość począwszy jeszcze z XIX wieku aż do czasów powojennych administracyjnie należała najpierw do „wołaści” Ostrów, gdzie była gminna kancelaria, a potem do gminy Szudziałowo. Do gródeckiej została przyłączona dopiero jakieś pięćdziesiąt lat temu.
Za „wałokannie”, które odbywało się w ciągu tygodnia po Wielkanocy, „wałaczobniki” otrzymywali gotowane ufarbowane w łupinach z cebuli lub świeże jajka, albo kiełbasę czy inne świąteczne specjały, a nawet czasami wino lub wódkę. Na koniec organizowali sobie poczęstunek i zabawę taneczną z dziewczętami.
Dalej na północ i zachód, pod Lipskiem i Knyszynem pieśni te – śpiewane po polsku, choć czasem z domieszką słów z mowy prostej – nazywano „konopielkami”. Podobno ma to coś wspólnego z konopiami.
Pochodzenie wyrazów „wałokannie”, „wałaczobniki” jest nieco zagadkowe. Czy wzięło się stąd, że młodzież wałaczyłasa – włóczyła się po wsi, wychwalając śpiewem zmartwychwstanie Chrystusa, czy ma raczej korzenie jaćwieskie? Tego już chyba się nie dowiemy.
Ze swego dzieciństwa pamiętam jeszcze słowo „wałaczonna”. Tak nazywano prezenty od chrzestnych – jakieś słodycze, kilka złotych i obowiązkowo ufarbowane jajka. Rodziło to u dzieci wielką radość, w święta z samego rana niecierpliwie wyglądały swych „chryszczonych”. Na takie prezenty dziś podobno mówi się, że „od zajączka”. Też ładnie, ale to już nie to.
Zamiast życzeń na Wialikdzień proponuję jedną z pieśni, wykonywanych niegdyś przez wałaczobnikaŭ. Została zapisana trzydzieści lat temu w Ostrówku.
Jerzy Chmielewski
Fot. Autor
Takich ludziej bolsz nia budzia…
Wczoraj minął rok od śmierci mej Mamy. Dlatego tę symboliczną dla mnie datę wybrałem dla uruchomienia niniejszego portalu. Ma być on hołdem ku czci niezwykłych ludzi zamieszkujących od wieków moją rodzinną osadę Ostrów i historyczną ziemię kryńską, obejmującą w przeszłości rozległy obszar między Biebrzą, Narwią i Świsłoczą – tereny dzisiejszej Sokólszczyzny i Białostocczyzny od Nowego Dworu po Gródek i Michałowo.
Portal ten założyłem w ramach projektu, na realizację którego marszałek województwa podlaskiego przyznał mi roczne stypendium. Zatytułowałem go „Latopis Ostrowia Wielkiego i ziemi kryńskiej”. Będzie to pisana w Internecie wielotematyczna monografia mej rodzinnej osady, która w XVI w. nosiła właśnie taką nazwę. Opiszę też co ciekawsze wydarzenia z dziejów Krynek i regionu.
Adres portalu to Vostravo.pl. Taka jest właśnie oryginalna nazwa własna mej miejscowości w tutejszym białoruskim języku prostym. Założyłem kilka rubryk, nie tylko o profilu historycznym i krajoznawczym. Na głównym ekranie pojawiać się będą „Listy z Wostrawa”, poruszające również kwestie współczesne. Nazwy rubryk są dwujęzyczne, choć treści przeważnie polskojęzyczne. Aby nie zatracić prawdziwego obrazu opisywanych miejsc i wydarzeń, postanowiłem zachować oryginalne nazewnictwo i zwroty pa prostu. Zamieszczę też i będę stale rozwijać słownik tego zanikającego tutejszego języka. Zamierzam również publikować w nim artykuły i opowiastki.
Redagując prawie trzydzieści lat miesięcznik Czasopis, a w międzyczasie tytuły gminne w Gródku i Krynkach zgromadziłem wiele informacji i materiałów historycznych o naszych stronach. Dotarłem do źródeł archiwalnych, zebrałem wspomnienia ludzi. Teraz tą wiedzą chcę podzielić się z krajanami, mieszkańcami regionu i tymi, których taka tematyka interesuje.
Świeże materiały na portalu będą pojawiać się zwykle w piątki z rana. Dlaczego akurat tego dnia, napiszę następnym razem.
Na początek opublikuję pierwszy odcinek mego artykułu „Takich ludziej bolsz nie budzie”, który napisałem krótko po śmierci Mamy i opublikowałem następnie w Czasopisie. To jeden z najlepszych moich tekstów, monumentalny i niezwykle poruszający. Pisałem go w Ostrowiu, długo i w skupieniu. Zapadł głęboko w pamięci tych, którzy go przeczytali. Napisałem go po białorusku, zatem z natury rzeczy jego zasięg był ograniczony. Dlatego na portalu będzie on po polsku. Na zachętę proponuje taki oto fragment:
– Jak ci na imię? – zapytał mamę murarz na budowie Domu Partii (obecnie Urzędu Miasta) w Sokółce.
– Żenia, bo co…
– Co, Co! Nie Żenia, tylko Gienia!
Matka podnosząc wolno cegłę, odwróciła się w stronę koleżanek, wołając:
– Luba! Mania! Nadzia! Wierka! Rajka!..
Jerzy Chmielewski